Sơ đồ cuộc kháng chiến lần thứ ba chống quân xâm lược Nguyên, năm 1287 - 1288

Cuộc kháng chiến chống quân Mông - Nguyên lần thứ ba là kháng chiến của quân dân Đại Việt triều Trần Nhân Tông, chống quân Nguyên - Mông (Trung Quốc) xâm lược.

Sau hai lần thất bại (1258,1285), cuối năm 1287, nhà Nguyên - Mông lại huy động hàng chục vạn quân cùng hàng nghìn chiến thuyền tiến đánh Đại Việt, theo ba hướng: hướng chính do Thoát Hoan chỉ huy từ Quảng Tây (Trung Quốc) vào đường Lạng Sơn; hướng 2 do Ái Lỗ chỉ huy từ Vân Nam (Trung Quốc) vào đường Sông Hồng; hướng 3, thủy quân do Ô Mã Nhi chỉ huy, hộ tống thuyền lương của Trương Văn Hổ, từ Quảng Đông (Trung Quốc) vượt biển vào sông Bạch Đằng.

Vua Nguyên - Mông lập chính quyền tay sai do Trần Ích Tắc đứng đầu, đưa về Đại Việt. Ngày 25/12/1287, quân Thoát Hoan vượt biên giới. Ngày 23/1/1288, chiếm Vạn Kiếp (Hải Dương), đóng căn cứ tại đây. Thủy quân Ô Mã Nhi, ngày 17/12/1287, xuất phát từ Khâm Châu vào cửa biển Vạn Ninh (Quảng Ninh), thắng quân Trần trên sông Bạch Đằng, vượt trước thuyền lương, về Vạn Kiếp hội quân với Thoát Hoan. Quân Ái Lỗ, ngày 11/12/1287, đánh Bạch Hạc (Phú Thọ), vượt ải Phú Lương (Thái Nguyên), tiến về Thăng Long.

Nhà Trần sau một số trận đánh chặn đã chủ động rút khỏi Thăng Long về hạ lưu Sông Hồng, thực hiện "vườn không nhà trống" ở những nơi quân Nguyên - Mông sẽ chiếm; diệt thuyền lương Trương Văn Hổ trên biển đông bắc, chặn hậu cần đường bộ và quân hộ tống Trần Ích Tắc ở Nội Bàng (Chũ, Bắc Giang), đồng thời tổ chức các đội dân binh phối hợp với lực lượng phân tán của quân triều đình đánh vào sau lưng địch.

Ngày 2/2/1288, Thoát Hoan chiếm thành Thăng Long bỏ trống, chia quân truy kích vua Trần không được, phải quay về Vạn Kiếp. Tháng 3/1288, Ô Mã Nhi đi đón thuyền lương, bị đánh thiệt hại nặng ở Đại Bàng (Hải Phòng). Không đạt được ý đồ đánh nhanh, thắng nhanh, bị tiêu hao binh lực, mất nguồn tiếp tế lương thực, tháng 4/1288, Thoát Hoan buộc phải rút quân về nước.

Nắm thời cơ, quân nhà Trần tổ chức phản công, diệt thủy quân Ô Mã Nhi trong trận Bạch Đằng (9/4/1288); kết hợp truy kích và mai phục, đánh thiệt hại nặng quân Thoát Hoan từ Vạn Kiếp tới Lạng Sơn. Ý chí xâm lược của nhà Nguyên - Mông bị đập tan.

Ngày 28/4/1288, vua Trần trở về Thăng Long. Kháng chiến chống Mông – Nguyên lần thứ ba kết thúc thắng lợi.

Sơ đồ trận quyết chiến chiến lược trên sông Bạch Đằng năm 1288

Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn đã nghiên cứu rất kỹ các yếu tố tự nhiên trên sông Bạch Đằng, bố trí cắm cọc, dẫn dụ đoàn chiến thuyền Nguyên Mông, vào đúng vị trí thuận lợi nhất, để quyết chiến khi triều xuống.

Thủy quân Đại Việt bí mật mai phục phía sau Ghềnh Cốc (dải đất nằm chắn ngang dòng sông Bạch Đằng), Ðồng Cốc, Phong Cốc, sông Khoai, sông Thái, sông Gia Ðước, Ðiền Công, còn bộ binh bố trí ở Quảng Yên, dọc theo bờ bên trái sông Bạch Ðằng, Tràng Kênh ở bờ bên phải sông Bạch Ðằng, núi Ðá Vôi..., bỏ trống cửa sông Chanh và sông Đá Bạc cho quân Nguyên kéo vào trận địa cọc gỗ.

Ðại quân của hai vua Trần đóng quân ở Hiệp Môn (Kinh Môn, Hải Dương) trong tư thế sẵn sàng lâm trận cho chiến trường quyết liệt sắp xảy ra.

Khi Ô Mã Nhi dẫn đoàn thuyền tiến vào sông Bạch Đằng, đang lúc nước lớn, thủy quân nhà Trần tràn ra giao chiến, rồi giả thua chạy vào sâu bên trong. Ô Mã Nhi trúng kế khích tướng nên thúc quân đuổi theo.

Khi thuyền quân Nguyên đã vào sâu bên trong khúc sông đã đóng cọc, đợi cho thủy triều xuống, thủy quân Đại Việt từ các phía nhanh chóng tiến ra sông Bạch Đằng, hàng trăm chiến thuyền cùng quân lính dàn ra trên sông và dựa vào Ghềnh Cốc thành một dải thuyền tấn công chặn đầu thuyền địch ngang trên sông khiến, phía sau quân của vua Trần thả bè lửa và chặn đánh đường rút lui khiến cho thuyền chiến của quân Nguyên lúng túng không xoay trở được và tổn thất rất nặng. Theo Đại Việt Sử ký Toàn thư: "nước sông do vậy đỏ ngầu cả”. Bị bất lợi hoàn toàn, rất nhiều thuyền chiến của quân Nguyên bị cháy rụi, một số cánh quân Nguyên bỏ thuyền chạy lên bờ sông bên trái của Yên Hưng để tìm đường trốn thoát, nhưng vừa lên tới bờ lại bị quân Trần phục kích tràn ra đánh. Ô Mã Nhi cùng với binh lính dưới quyền chống cự tuyệt vọng và cuối cùng bị quân Trần tiêu diệt.

Chiến thắng này dẫn đến thắng lợi hoàn toàn của Đại Việt trong cuộc Chiến tranh Nguyên Mông - Đại Việt lần thứ 3 và hoàn toàn phá tan âm mưu bành trướng xuống phía Nam của đế chế Nguyên Mông.

Trần Hưng Ðạo chỉ huy quân dân Đại Việt chuẩn bị một trận địa mai phục lớn trên sông Bạch Ðằng, là nơi đoàn thuyền của quân Nguyên sẽ phải đi qua trên đường rút chạy. Các loại gỗ lim, gỗ táu đã được đốn ngã trên rừng kéo về bờ sông và được đẽo nhọn cắm xuống lòng sông ở các cửa dẫn ra biển như sông Rút, sông Chanh, sông Kênh làm thành những bãi chông ngầm lớn, kín đáo dưới mặt nước.

Ghềnh Cốc là một dải đá ngầm nằm bắt ngang qua sông Bạch Ðằng nhưng phía dưới sông Chanh, đầu sông Kênh, có thể sử dụng làm nơi mai phục quân lính phối hợp với bãi chông ngầm nhằm ngăn chận thuyền địch khi nước rút xuống thấp.

Thủy quân Đại Việt bí mật mai phục phía sau Ghềnh Cốc, Ðồng Cốc, Phong Cốc, sông Khoái, sông Thái, sông Gia Ðước, Ðiền Công, còn bộ binh bố trí ở Yên Hưng, dọc theo bờ bên trái sông Bạch Ðằng, Tràng Kênh ở bờ bên phải sông Bạch Ðằng, núi Ðá Vôi ..., ngoại trừ sông Ðá Bạc là để trống cho quân Nguyên kéo vào.

Ðại quân của hai vua đóng quân ở Hiệp Môn (Kinh Môn, Hải Dương) trong tư thế sẵn sàng lâm trận cho chiến trường quyết liệt sắp xảy ra.

Căn cứ vào các bãi cọc được phát hiện các nhà khoa học đã tính toán quy mô của chiến trường xưa, dài khoảng 5km, rộng từ 2 - 4 km.

Theo các kết quả khảo sát, khai quật và ghi chép của các nhà khoa học: Một loại bãi cọc (Yên Giang) có một số cọc được cắm thẳng đứng, đa số cọc nằm chếch theo hướng đông 15°, cắm theo hình chữ "chi" (之). Cọc phần lớn bằng gỗ lim, gỗ táu, đầu dưới vát nhọn, đầu trên đã bị gãy. Độ dài trung bình các cọc từ 2 m đến 2,8 m; có cọc dài tới 3,2 m. Phần cọc được vát nhọn dài từ 0,8 m đến 1 m. Đầu phía trên của cọc nằm dưới mặt đất khoảng 0,5 m đến trên 1,5 m. Mật độ cọc ở nửa bãi phía nam là 0,9 đến 1,2 m, nửa bãi phía bắc là 1,5 đến 2,2 m.

Bãi cọc Vạn Muối (thuộc Nam Hòa, thị xã Quảng Yên, Quảng Ninh), cọc gỗ có đường kính 7 – 10 cm, to nhất là 20 – 22 cm, có cọc dài trên 2 m được cắm theo nhiều thế rất hiểm, thường xiên 45° theo một hướng ngược với dòng nước vì vậy khi đâm vào thuyền địch đang rút lui sẽ tạo thành lực đâm lớn hơn.

Thuyền chiến nhà Trần

Theo nghiên cứu của các nhà khoa học, trong trận Bạch Đằng 1288, thủy quân nhà Trần chủ yếu sử dụng các loại thuyền vừa và nhỏ để dễ dàng cơ động, đặc biệt khi di chuyển trong thế trận bãi cọc. Chủ yếu có 3 loại thuyền chiến:

Thuyền độc mộc: Được đẽo, khoét từ một thân cây lớn nguyên khối, chiều dài khoảng 7 -8m, bề ngang khoảng 0,7 – 0,8 m, có 6 cọc chèo.

Thuyền đỉnh: Theo ghi chép của cuốn “Hải quân Trung quốc thời cổ”là loại thuyền thon nhỏ, nhiều tay chèo của nhà Trần đã sử dụng bao vây và phóng đạn dầu cháy vào chiến hạm quân Nguyên khi bị sa vào bãi cọc trong trận Bạch Đằng 1288.

Thuyền ba vát cánh dơi: loại thuyền có thể di chuyển trong mọi hoàn cảnh thời tiết mà không cần dùng sức người. Nhỏ gọn, linh hoạt và đặc biệt là rất chắc chắn và cơ động.

Thuyền chiến Nguyên - Mông

Theo các tài liệu khảo cổ của Nhật Bản khai quật thuyền chiến Mông Cổ khi xâm lược Nhật Bản, thuyền có chiều dài 20m và chiều rộng 7m.

Đồng thời qua các tranh vẽ, các ấn phẩm như “Hải quân Trung quốc thời cổ” có những hình vẽ mô tả chi tiết hình dáng, cấu tạo của thuyền chiến Nguyên - Mông.

Căn cứ vào các bãi cọc được phát hiện các nhà khoa học đã tính toán quy mô của chiến trường xưa, dài khoảng 5km, rộng từ 2 - 4 km.

Theo các kết quả khảo sát, khai quật và ghi chép của các nhà khoa học: Một loại bãi cọc (Yên Giang) có một số cọc được cắm thẳng đứng, đa số cọc nằm chếch theo hướng đông 15°, cắm theo hình chữ "chi" (之). Cọc phần lớn bằng gỗ lim, gỗ táu, đầu dưới vát nhọn, đầu trên đã bị gãy. Độ dài trung bình các cọc từ 2 m đến 2,8 m; có cọc dài tới 3,2 m. Phần cọc được vát nhọn dài từ 0,8 m đến 1 m. Đầu phía trên của cọc nằm dưới mặt đất khoảng 0,5 m đến trên 1,5 m. Mật độ cọc ở nửa bãi phía nam là 0,9 đến 1,2 m, nửa bãi phía bắc là 1,5 đến 2,2 m. Bãi cọc Vạn Muối (thuộc Nam Hòa, thị xã Quảng Yên, Quảng Ninh), cọc gỗ có đường kính 7 – 10 cm, to nhất là 20 – 22 cm, có cọc dài trên 2 m được cắm theo nhiều thế rất hiểm, thường xiên 45° theo một hướng ngược với dòng nước vì vậy khi đâm vào thuyền địch đang rút lui sẽ tạo thành lực đâm lớn hơn.