Sơ đồ cuộc kháng chiến lần thứ hai chống quân xâm lược Nguyên năm 1285

Cuộc kháng chiến chống quân Mông - Nguyên lần thứ hai là kháng chiến của quân dân Đại Việt triều Trần Nhân Tông, chống quân Nguyên - Mông (Trung Quốc) xâm lược.

Sau thất bại trong chiến tranh xâm lược Đại Việt lần 1 (1258), đầu 1285 lấy cớ vua Trần không cho mượn đường và cấp lương đánh Chiêm Thành, nhà Nguyên - Mông đem 500.000 quân sang xâm lược, theo ba hướng: hướng chính, Thoát Hoan chỉ huy từ Quảng Tây (Trung Quốc) vào đường Lạng Sơn; hướng 2, Nạp Tốc Lạt Đinh chỉ huy, vào đường Sông Chảy; hướng 3, Toa Đô chỉ huy từ bắc Chiêm Thành đánh lên. Để chuẩn bị kháng chiến, vua Trần mở hội nghị Bình Than (10/1282), hội nghị Diên Hồng (1285). Ngày 27/1/1285 quân Nguyên - Mông bắt đầu tiến công. Trước thế mạnh lúc đầu của địch, sau một số trận đánh chặn ở các cửa ải phía bắc, quân Trần lui dần về Vạn Kiếp (Hải Dương), sau đó rút về phòng thủ bắc Sông Hồng; triều đình cũng rời khỏi Thăng Long về Thiên Trường (Nam Định), Trường Yên (Ninh Bình), theo đường thủy đến Hải Đông (Quảng Ninh). 19/2 Thoát Hoan chiếm thành Thăng Long bỏ trống, thiếu lương thực, bị đánh sau lưng, phải dừng để củng cố các vùng đã chiếm, chờ tăng viện. Quân Toa Đô đánh ra Nghệ An, Thanh Hóa, đến Thiên Trường, không bắt được vua Trần, quay về Thanh Hóa. Trong hơn 3 tháng đầu kháng chiến gian khổ, có một số vương hầu phản bội, nhà Trần đã khéo rút lui, bảo toàn lực lượng, phá vỡ ý đồ đánh nhanh, thắng nhanh của quân địch. 4/1285 vua Trần rút quân vào Thanh Hóa; từ 5/1285 tiến ra phản công, đập tan tuyến phòng thủ của quân Nguyên - Mông ở A Lỗ (vùng ngã ba Sông Hồng - Sông Luộc), Tây Kết, Hàm Tử, Chương Dương và bao vây Thăng Long.

Bị tổn thất nặng và không hội quân được với cánh quân Toa Đô ở Nghệ An, Thoát Hoan buộc phải tháo chạy, bị truy kích thiệt hại nặng tại trận Như Nguyệt - Vạn Kiếp - Vĩnh Bình. Quân Nạp Tốc Lạt Đinh bị đánh tan trên đường về Vân Nam. Không biết Thoát Hoan đã bỏ chạy, quân Toa Đô từ Thanh Hóa ra Thăng Long bị diệt ở trận Tây Kết (6/1285), Toa Đô bị chém đầu.

Ngày 9/7 vua Trần trở về Thăng Long. Kháng chiến chống Mông – Nguyên lần thứ hai kết thúc thắng lợi.

Khu vực sông Thương tiếp nối với sông Thái Bình, bắc Phả Lại (Chí Linh, Hải Hưng) 5km, gần những chỗ giao nhau của sông Cầu, sông Thương, sông Đuống, sông Kinh Thày với sông Thái Bình. Vạn Kiếp là căn cứ thuỷ quân, quân cảng lớn thời Lý -Trần.

Vạn Kiếp nay là vùng Vạn Yên, Chí Linh, Hải Hưng. Đây là địa danh lịch sử trong cuộc kháng chiến 1285 của quân dân Đại Việt chống giặc Nguyên (Yuan) xâm lược. Thuộc địa phận huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương ngày nay. Với nhãn quan chính trị sâu sắc, Quốc công Tiết chế Trần Hưng Đạo đã sớm nhận thấy Vạn Kiếp là trận đồ chiến lược “tiền công, hậu thủ vững chắc”. Việc giấu quân, mai phục và đánh úp đều tiện lợi, vì thế khu vực Vạn Kiếp đã trở thành một quân doanh cực kỳ quan trọng trong cuộc kháng chiến chống quân Mông Nguyên xâm lược lần thứ hai (1285) và lần thứ ba (1288). Tại đây, Trần Hưng Đạo đã cho xây dựng hệ thống các công trình với nhiều phân khu và chức năng khác nhau như: trung tâm chỉ huy, hệ thống kho tàng, hậu cần, khu vực hành chính, khu vực sản xuất…

Đầu năm 1285, là địa bàn tập trung binh lực của Quốc công Tiết chế Trần Hưng Đạo sau cuộc rút lui chiến lược khỏi Thăng Long trước thế mạnh ban đầu của giặc Nguyên. Từ ngày 11/2/1285 đến 14/2/1285, tại Vạn Kiếp, 20 vạn quân Trần (với hơn 1000 chiến thuyền) đã chống trả quyết liệt cuộc tiến công của 30 vạn quân Nguyên do Thoát Hoan chỉ huy. Sau đó, để bảo toàn lực lượng, quân Trần rút khỏi Vạn Kiếp. Tháng 5/1285, quân dân nhà Trần bắt đầu phản công. 

Cuối tháng 5, sau thảm bại ở Tây Kết và Hàm Tử (Khoái Châu, Hưng Yên ngày nay), quân Nguyên tìm cách rút quân về nước. Đầu tháng 6, trên đường rút chạy qua sông Như Nguyệt bị cánh quân của Hoài Văn hầu Trần Quốc Toản chặn đánh. Cánh quân của Thoát Hoan và Lý Hằng chạy theo đường Vạn Kiếp bị quân phục kích nhà Trần bố trí từ trước xông ra phản công. Quân giặc chết đuối rất nhiều. Lý Hằng tử trận. Thoát Hoan chạy thoát theo hướng Lạng Sơn. Sau đó, được một viên tì tướng "giấu trong ống đồng" trốn chạy về Trung Quốc. Cùng với các trận quyết chiến khác, trận Vạn Kiếp đã góp phần quan trọng quét sạch 50 vạn quân xâm lược ra khỏi bờ cõi Đại Việt.

Đây là trận quyết chiến giữa quân nhà Trần (Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải chỉ huy) và quân Nguyên (Toa Đô chỉ huy) trong cuộc kháng chiến chống Nguyên năm 1285. Diễn ra trên đoạn Sông Hồng từ ngã ba Sông Luộc đến Thăng Long mà điểm quyết chiến là khu vực từ Tây Kết đến Hàm Tử, Chương Dương. Với mục đích phá tan tuyến phòng thủ của quân Nguyên trên sông Hồng, cắt đứt đường hội quân của Thoát Hoan (đóng ở Thăng Long - trên bờ bắc Sông Hồng) và quân Toa Đô từ Nghệ An về Thăng Long theo đường thuỷ dọc Sông Hồng.

Trận quyết chiến chia ra làm 2 đợt:

Đợt 1: diễn ra từ cuối tháng 5 đến 9/6/1285. Trong đợt này, quân Trần dùng tiệp binh (binh sĩ được trang bị nhẹ) lần lượt đánh chiếm A Lỗ (Trần Quốc Tuấn chỉ huy), Tây Kết (Trần Quốc Toản, Nguyễn Khoái), Hàm Tử (Trần Nhật Duật), Chương Dương (Trần Quang Khải), từ đó tiến quân giải phóng Thăng Long, đánh đuổi quân Thoát Hoan rút chạy về nước (10/6/1285). Sau hơn 10 ngày chiến đấu, quân Trần đã quét sạch toàn bộ các đồn binh địch dọc sông Hồng.

Đợt 2: diễn ra từ ngày 21/6/1285, lúc quân Toa Đô tiến đánh vào sông Thiên Mạc mà không hề biết khúc Sông Hồng này đã bị quân Trần hoàn toàn làm chủ. Từ ngày 21 - 24/6/1285, không thể nào vượt qua được cửa quan Hàm Tử trong hoàn cảnh bị chặn đánh phía trước và bị quân của vua Trần thúc đánh từ phía sau, Trương Hiền (Zhang Xian - một tướng của Toa Đô) đầu hàng.

Trong trận này Toa Đô chết, còn Ô Mã Nhi (Wu Ma'er) và Lưu Khuê (Liu Gui) thoát khỏi vòng vây trong một chiến thuyền nhẹ, chạy ra biển.

Bến Chương Dương, nơi Chiêu Minh Vương Trần Quang Khải chỉ huy quân nhà Trần đánh bại thủy quân Mông - Nguyên, 1285

Sau chiến thắng Hàm Tử, Chiêu Minh Vương Trần Quang Khải, Hoài Văn Hầu Trần Quốc Toản cùng các tướng khác được lệnh đem quân đánh Chương Dương và kinh thành Thăng Long.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, lực lượng tham gia gồm các đơn vị thủy bộ chủ lực do Trần Quang Khải chỉ huy. Các đơn vị dân binh địa phương lân cận do Trần Thông, Nguyễn Khả Lạp và Nguyễn Truyền chỉ huy.

Sau các đòn đánh chia cắt, cô lập giành thắng lợi, theo kế của Trần Hưng Đạo, quân ta dùng một lực lượng lớn bất ngờ tập kích Chương Dương. Đây là cứ điểm tiền tiêu, lá chắn bảo vệ phía Nam Thăng Long, mắt xích quan trọng của tuyến phòng thủ Nam sông Hồng, căn cứ đường thủy của địch.

Nếu để mất Chương Dương, Thăng Long bị uy hiếp và hoàn toàn cô lập, Thoát Hoan sẽ mất hết hy vọng hội quân với Toa Đô. Thoát Hoan vội vã điều quân tinh nhuệ ra chiếm lại. Quân ta dùng phục binh tiêu diệt quân cứu viện trên đoạn đường từ Thăng Long đến Chương Dương, vừa thừa cơ Thăng Long sơ hở, bao vây vu hồi, đánh úp cơ quan đầu não của giặc. Bị đánh bất ngờ, quân giặc đạp lên nhau, chạy lên bờ trốn về Thăng Long. Quân Trần truy địch tới sát chân thành, Thoát Hoan đem đại quân ra tấn công. Quân ta vờ thua chạy, địch đuổi theo liền bị phục binh của Trần Quang Khải đổ ra đánh. Theo Nguyên sử: “Thủy lục đến đánh vào đại doanh, vây thành mấy vòng, quan quân (chỉ quân Nguyên) sớm tối đánh khốn đốn, thiếu thốn lương thực, khí giới đều hết”.

Trước sức tấn công mạnh mẽ và bền bỉ của quân Trần, giặc Nguyên - Mông thua tan tác, phải rút chạy khỏi thành Thăng Long về đóng ở bờ Bắc sông Hồng (Gia Lâm ngày nay). Sau trận thua ở Chương Dương, quân Nguyên bị đẩy vào thế đường cùng, buộc chúng phải tháo chạy về nước.

Sau các chiến thắng Hàm Tử, Chương Dương, Trần Hưng Đạo chia quân chặn các ngả đường không cho Thoát Hoan và Toa Đô liên lạc với nhau. Tiếp đó, Vương đem binh đến Tây Kết tấn công quân Nguyên, đặt phục binh bắt sống Toa Đô.

Quân ta càng đánh càng mạnh, quân địch chống cự không nổi, Ô Mã Nhi và Toa Đô phải đem tàn quân chạy ra biển, tiếp tục bị phục binh của ta đổ ra vây đánh. Trong trận đánh này, Toa Đô bị tướng Nguyễn Khoái bắn chết, Ô Mã Nhi chạy vào Thanh Hóa, tiếp tục bị truy đuổi, phải dùng thuyền trốn chạy về nước.

Trận đánh Tây Kết thắng lợi rực rỡ, toàn bộ 80.000 quân Nguyên bị chúng ta bắt sống và tiêu diệt.